ئامېرىكانىڭ ئۇيغۇر دىيارىنىڭ سىياسىي تەقدىرى ھەققىدە مەلۇم پوزىتسىيەدە بولۇشى 2-دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ باشلىنىشى ۋە كۈچىيىش جەريانى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى.
ئارخېئولوگ ۋە تارىخشۇناس ئا. ن بېرنشتام ئۆزىنىڭ «ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەدىمكى ۋە دەسلەپكى ئوتتۇرا ئەسىرلەر تارىخىنىڭ قىسسىلىرى» ناملىق ئەسىرىنى يېزىشنىڭ تۈپ مۇددىئاسىنى ئىپادە قىلغان.
ھاكىم تۇرسۇننىڭ: «مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابى جەريانىدا مەن ھەقدار بولغان ئىشلار» ناملىق ئەسلىمىسى.
1940-يىللاردىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب، جۈملىدىن شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ ھەربىي ۋە مەمۇرىي خادىملىرىنىڭ قالدۇرغان ئەسلىمىلىرى بىرئاز كۆپرەك.
1944-يىلىدىن 1949-يىلىغىچە داۋاملاشقان شەرقىي تۈركىستان ئىنقىلابى دەۋرىدە شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى مەتبۇئات ئىشلىرىغا، جۈملىدىن مەتبۇئات ئارقىلىق خەلقنى تەربىيەلەش، ئىنقىلابقا چاقىرىش، سەپەرۋەرلىك قىلىش ۋە مىللىي ھەم ۋەتەنپەرۋەرلىك روھنى تۇرغۇزۇشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەنىدى.
تۇرسۇن ئىسرائىل بىر قىسىم مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب رەھبەرلىرى بىلەن بىر قاتاردا خىتاي كومپارتىيەسى تەرىپىدىن مۇھىم رەھبىرى خىزمەتلەرگە جەلپ قىلىنىدۇ.
20-ئەسىردىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابى تارىخىي شەخسلىرىنىڭ خېلى كۆپى 1949-يىلىدىن باشلانغان مۇھاجىرەت ھايات مۇساپىلىرىنى باشتىن كەچۈرۈپ، چەتئەللەردە ھاياتتىن ئۆتتى.
ئەدھەمجان ئەپەندى ئەينى ۋاقىتتىكى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى رەھبەرلىرىدىن ئەلىخان تۆرە، ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلار بىلەن ئۇچراشقان، ئۇلارنىڭ يالقۇنلۇق نۇتۇقلىرىنىڭ كۆپ قېتىم ئاڭلىغانىدى.
2020-يىلى، 24-يانۋار جۈمە كۈنى، ئامېرىكانىڭ ۋىرجىنىيە شتاتى ۋە ئەتراپتىكى شتاتلاردا ياشايدىغان ئۇيغۇرلار ئۈچۈن تولىمۇ قايغۇلۇق بىر كۈن بولدى.
ئابدۇللا روزىباقىيېفنىڭ قەيت قىلىشىچە، 1922-يىلى، پەرغانە ۋادىسى، يەتتىسۇ ۋە باشقا جايلاردىكى قەشقەرىيە ۋە جۇڭغارىيەدىن كۆچۈپ چىقىپ يەرلىشىپ قالغان ئۇيغۇر ئاھالىسىنىڭ سانى 800 مىڭ ئىدى.
قەشقەرىيەنىڭ ئاھالە، مىللەت، ئىجتىمائىي قۇرۇلمىسى ۋە ئۇيغۇر ئىنقىلابىنىڭ قىسمىتى
ئابدۇللا روزىباقى رۇسىيە ھۆكۈمىتىنى قەشقەرىيەدىكى ئىنقىلابقا قوزغاشقا تىرىشقان
نۇرمۇھەممەد سادىقوف: «خىتاي كومپارتىيەسى ئۇيغۇرلار دىيارىنى ئىگىلەپ، ئۆز ھاكىمىيىتىنى تىكلىگەن 1949-يىلى ئۇزۇتۇپ، 1950-يىلى كۈتۈۋېلىش ئۇيغۇرلار ئۈچۈن دەرت-ئەلەمنىڭ باشلىنىشى بولدى.»
ئەخمەتجان قاسىمى ئەلىخان تۆرە سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئېلىپ كېتىلگەندىن كېيىن ھۆكۈمەت ۋە ئىنقىلابنىڭ رەھبىرىگە ئايلانغان.
مۇنىر يېرزىن ئەپەندىنىڭ ئېيتىشىچە، ئەينى ۋاقىتتا ئۈرۈمچىدە ئۇيغۇرلار نوپۇس جەھەتتە ئەڭ كۆپ بولۇپ، ئاھالىنىڭ 75% نى تەشكىل قىلاتتى.
مىللىي ئارمىيە قوشۇنلىرى 13-سېنتەبىر كۈنى ماناس دەرياسىنىڭ غەربىي قىرغىقىغا يېتىپ كېلىپ داۋاملىق شەرققە يۈرۈش قىلىپ، ئۈرۈمچىنى ئازاد قىلىشقا تەييارلاندى.
ئابدۇللاجان ئەپەندىنىڭ ئېيتىشىچە، ئۇلار 1945-يىلى 9-ئايلاردا غۇلجا زاپاس 4-پىيادىلەر پولكىغا تەقسىم قىلىنغان ۋە كېيىن ئازاد نىشانلىق 2-پولكتا تۇرغان.
1933-يىلى قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتىگە 86 يىل، 1944-يىلى قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىگە 75 يىل توشتى.
بۇنىڭدىن 75 يىل ئىلگىرىكى قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى دۆلەت گېربى، مۇكەممەل قانۇن-تۈزۈملىرى، دۆلەت ئاپپاراتلىرى، دۆلەت سىياسىتى، شۇنىڭدەك مۇنتىزىم زامانىۋى ئارمىيەسىگە ئىگە دۇنيانىڭ ئىلغار مۇستەقىل جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ بىرى سۈپىتىدە قەد كۆتۈرگەنىدى.
سابىق شەرقىي تۈركىستان ئارمىيەسى ئوفىتسېرى ئابدۇرېشىت سەلىموفنىڭ ھايات خاتىرىسى: مىللىي ئارمىيە ئوفىتسېرىدىن مۇساپىرلىق سەپىرىگىچە
سابىق شەرقىي تۈركىستان ئارمىيەسى ئوفىتسېرى ئابدۇرېشىت سەلىموفنىڭ ھايات خاتىرىسى: ئىنقىلاب قوينىغا قوشۇلۇش
سەيپىدىن ئەزىزنىڭ ئۆز ئەسلىمىسىدە قەيت قىلىشىچە، 1952-يىلى، ۋاڭ جىن ئۇنىڭغا ماۋ زېدۇڭنىڭ ئۇنىڭ مىللىي ئاپتونومىيە توغرىسىدا كونكرېت پىكىر قويۇشىنى تەلەپ قىلغانلىقىنى يەتكۈزگەن.
1944-1949-يىللىرىدىكى شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىغا قاتناشقان غۇلجىدىكى «51 زىيالىي» نىڭ 1951-يىلى، 4-مارت كۈنى ئاچقان ئۇيغۇرىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇش مەسىلىسى ھەققىدىكى يىغىنىنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشى تاسادىپىي ئەمەس ئىدى.
بۇ يىل 1-ئۆكتەبىر خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ قۇرۇلغانلىقىغا، شۇنىڭدەك خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ شىنجاڭنى تىنچلىق بىلەن ئازاد قىلدۇق دەپ جاكارلىغانلىقىغا 70 يىل توشقان كۈندۇر.
1950-يىلى 17-فېۋرال كۈنى ماۋ زېدوڭ ۋە جۇ ئېنلەي بېيجىڭغا قايتىش ئالدىدا ستالىن ئۇلار ئۈچۈن بەرگەن ئۇزىتىش زىياپىتىگە سەيپىدىن ئەزىزمۇ قاتناشتى.
ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ۋە شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابىنىڭ سىياسىي-ھەربىي رەھبەرلىرىنىڭ ئۆلۈمىگە بۇ يىل 27-ئاۋغۇست كۈنى 70 يىل توشتى.
ماۋ زېدوڭ ستالىننىڭ شىنجاڭ، يەنى ئۇيغۇر دىيارى بىلەنمۇ ئايرىم كېلىشىم تۈزۈش تەلىپىگە بىنائەن، سەيپىدىن ئەزىز باشچىلىقىدىكى بىر شىنجاڭ ۋەكىللەر ئۆمىكىنى تەشكىللەپ، موسكۋاغا ئېلىپ كەلگەنىدى.
