AP
Коруна вирусиниң пүтүн дуняға йейилиши сәвәблик хитайниң ишләпчиқириш вә истемал көрсәткүчидә еғир чекиниш йүз беридиғанлиқи мөлчәрләнмәктә. Анализларға қариғанда хитай иқтисадиниң коруна вирусиниң тәсири түпәйли қаттиқ зәрбигә учраш еһтималлиқи чоң икән.
Хитай статистика идарисиниң мәлуматлириға қариғанда, хитай иқтисади 2012-йили 7.9 Пирсәнт ашқан, лекин кейинки йиллардин буян ешиш сүрити үзлүксиз төвәнләп маңған. 2018-Йили 6.6 Пирсәнткә, 2019-йили болса 6.1 Пирсәнткә чүшүп қалған.
«Сөзчи» гезитиниң хәвиридә ейтилишичә, америка билән хитай оттурисидики сода урушиниң тәсиридә хитай иқтисадиниң ешиш сүрити 29 йилдин буянқи әң төвән чәккә чүшүп қалған. Бу йил коруна вируси сәвәблик хитай иқтисадиниң түврүки һесаблинидиған електрон, машинисазлиқ, тоқумичилиқ қатарлиқ йеник санаәт саһәлири еғир зәрбигә учриған.
Хитай машинисазлиқ тәшкилати (CPCA) ниң мәлуматиға қариғанда, январ ейидики аптомобил сетиш миқдари 80 пирсәнт чүшкән. «Bloomberg» Хитайдики милйонлиған завутларниң ишчилири вирус сәвәблик тешиға чиқалмиғанлиқи үчүн хитайдики ишләпчиқириш пүтүнләй хәтәр ичидә қалғанлиқини хәвәр қилған.
«Җәнубий хитай сәһәр гезити» ниң хәвиригә қариғанда, коруна вируси сәвәблик йилиға 615 милйон доллар кирим қилидиған германийә аптомобил ишләп чиқарғучилириға вә алма қатарлиқ көплигән чәтәл карханилириға мал тәминләйдиған хитайниң електронлуқ тиҗарәт саһәси хәтәр астида икән. 2020-Йилиниң тунҗи йеримида әқлий иқтидарлиқ телефон сетиш миқдариниң 50 пирсәнт чүшидиғанлиқи мөлчәрләнгән.
«Йеңи акт гезити» ниң хәвиригә қариғанда, хитай кичик вә оттура типтики карханилар бирләшмиси, хитай иқтисадиниң омуртқиси болған кичик вә оттура типтики карханиларниң 60 пирсәнтниң чиқимлирини бир-икки ай төлийәлигүдәк әһвалда икәнликини ейтқан.
Хитай хәлқ банкисиниң мәлуматлириға қариғанда, оттура вә кичик типтики карханилар хитай иқтисадиниң 60 пирсәнтни, ишқа орунлишиш нисбитиниң 80 пирсәнтини игиләйдикән.
Буниңдин башқа хитайниң хизмәт кәспиму хитай иқтисадида муһим салмақни игиләйдиған болуп, саяһәтчилик, һава қатниши қатарлиқ саһәләр учриған зәрбә хитай иқтисадини һалсиритидикән. Хитай саяһәтчиләрниң чәтәл саяһити 2018-йили 150 милйон адәм қетим болуп, бирләшкән дөләтләр тәшкилати саяһәтчилик бирләшмисиниң мәлуматиға асасланғанда хитай саяһәтчиләр чәтәл саяһитидә 270 милярд доллар хәҗлигән.
Хәлқара һава қатниши бирлики (IATA) 21-феврал күни баянат берип коруна вируси сәвәблик һава қатниши ширкәтлириниң 29.3 Милярд доллар зиянға учрайдиғанлиқини мөлчәрлигәнликини ейтти.
Әнглийәдики мәслиһәтчилик ширкити «Capital Economics», юқумлуқ әһвалиниң 2020-йилиниң дәсләпки үч ай ичидики тәннәрхини 280 милярд доллар әтрапида мөлчәрлигән.
Биз бу һәқтә америкидики иқтисадшунас қәйсәр миҗит әпәндини зиярәт қилдуқ. Қәйсәр миҗит әпәндим хитай иқтисадий учраватқан хирислар һәққидә конкрет чүшәнчә бәрди вә хитай иқтисадиниң давалғуши хитайниң сиясий системисиға қандақ тәсир елип келидиғанлиқи һәққидә қарашлирини оттуриға қойди.
Түркийәдики тонулған иқтисадшунаслар коруна вирусиниң хитай иқтисадиға болған тәсирини анализ қилған болуп даңлиқ иқтисадшунас, профессор өмәр фаруқ чолак әпәндим «хитай иқтисадий давалғуш ичидә» намлиқ анализ мақалисидә хитай иқтисадиниң әмәлий әһвали тоғрисида әтраплиқ тохталған.
Өмәр фарук чолак әпәндим анализ мақалисидә хитайниң иқтисадий мәсилилирини демократик системиға игә бир дөләт болуш йолидики тиришчанлиқиға тайинип һәл қилғини болидиғанлиқини, әксичә болғанда хоңкоңда партлиған намайишларниң хитайниң башқа йәрлиригиму ямраш еһтималниң чоңлуқини ейтип мундақ дәйду: «хитай иқтисадий давалғуш ичидә, лекин буниң сәвәби күнтәртиптә болуватқан коруна вируси әмәс. Коруна вируси пәқәт хитайни анализ қилғанларниң көзидики пәрдини ачти.»
Хитай иқтисадиниң зәрбигә учриши омумий җәһәттин дуня иқтисадиниң ешиш сүритини астилатсиму, түркийә қатарлиқ бәзи дөләтләргә нисбәтән пурсәт һесаблинидикән.
Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған тонулған зиялий профессор рагип кутай караҗа әпәндим мундақ дәйду: «коруна вируси хитайниң әң муһим алаһидилики болған ишләпчиқириш алаһидиликини чүшәкәп қойди. Хитай ишләпчиқиришни инсан күчигә тайинип қилиду. Бүгүн хитайда һаят тохтап қалғандәк вәзийәттә. Мәвҗут турмуш ритиминиң нормаллишишиға хили узун җәрян кетидиғанлиқи мөлчәрләнмәктә. Бу сәвәбтин тоқумичилиқ вә машинисазлиқ қатарлиқ кәсипләр түркийәгә охшаш дөләтләргә қарап йөткилишкә башлиди. Бу чоқум хитай иқтисадида давалғуш яритиду. Бу сәвәбтин хитайниң сиртқа мәбләғ селиш вә қәрз бериш сиясәтлиригиму тәсир қилиду. Коруна вируси пәқәт сағламлиқ җәһәттин бир вирус болупла қалмай, хитай иқтисадиға дәз кәткүзидиған вирус һалитидә оттуриға чиқти. Бундин кийин хитайда ишләпчиқириш нийитидә болған чәтәл карханилири бу вәқәни есидә мәһкәм сақлайду.»
Түркийә статистика идарисиниң мәлуматиға қариғанда түркийә 2019-йили хитайға 2 милярд 587 милйон доллар қиммитидә тавар експорт қилған болуп, хитайдин 18 милярд 497 милйон доллар қиммитидә тавар импорт қилған. Бу мәлуматқа асасланғанда хитайдин қилинған импорт қиммити експорт қиммитиниң йәттә һәссисигә тоғра келидикән.
Коруна вируси 12-декабир хитайниң вухән шәһиридә оттуриға чиққан болуп, һазирғичә 113 миңдин көп киши юқумландурған, 4 миңдин артуқ кишиниң җениға замин болған.
Хитайдин тарқалған мәзкур вирус 2020-йилидики әң еғир мәсилиләрниң бири, дәп қаралмақта. Хитайдин башқа корейә, иран вә италийә коруна вирусиниң әң көп тәсиригә учриған дөләтләр болуп һесаблинидикән.
