REUTERS
Үрүмчиниң юқири техника районидики шимали санаәт бағчисиға җайлашқан сирлиқ бир қурулуш бар. «Үрүмчи булут һесаплаш мәркизи» дәп аталған бу қурулуш дунядики әң илғар дигитал тәқибләш мәркизи болуп, у хитаниң чоң тутқуни әвҗигә чиққан 2017-йили 8-айда рәсми ишқа киришкән. Дунядики әң илғар компютерлар орунлашқан бу қурулушни хитай мәтбуати үрүмчи шәһриниң «әң күчлүк чоң меңиси» дәп тәрипләп кәлгән.
Униңдики компютерларниң бир күндә көрүдиған көзитиш камера сүрәтлири бир адәмниң бир йилда көридиғанлиридинму көп болуп, бу орун хитай һөкүмитиниң йеқинқи бир қанчә йил ичидә қуруп чиққан райондики сақчи назарәт системисиниң һалқилиқ парчилириниң бири, дәп қарилип кәлгән. Даириләр бу орундики компютерлар билән инсанларниң чирайи, роһи һаләтлири тәқип қилип, аптомобилларни из қоғлап кәлгән. Телефон, иҗтимаий алақә һесаплирини көзитип, кишиләрниң һәр бир еғиз сөзи вә һәркитини контрол қилип кәлгән иди.
«Үрүмчи булут һесаплаш мәркизи» қандақ қилип дунядики «әң күчлүк» компютерларға игә назарәт орниға айланди? «ню-йорк вақти гезити» 22-ноябир «үрүмчи булут һесаплаш мәркизи» дики компютерларнң өзәклирини америкадики икки ширкәт тәминләп, уларниң дунядики әң күчлүк компютерларға игә болушиға түрткә болғанлиқини ашкарлиди. «Ню-йорк вақти гезити» ниң билдүрүшичә, уларни бу өзәкләр билән америкадики «интел», «нивидия» намлиқ йерим өткүзгүч ишләпчиқиридиған икки ширкәт тәминлигән икән.
«Интел» билән «нивидия» бу өзәкләрни трамп һөкүмити өткән йили америка дөләт бихәтәрлики вә кишилик һоқуқ сәвәблик буйруқ чүшүрүп, хитай ширкәтлиригә йерим өткүзгүч вә башқа технологийәләрни сетишни чәкләшниң алдида сатқан болсиму, лекин бу америка технологийә ширкәтлириниң мәсулийитигә суал қойған. Бу хәвәр кәлгүсидики байден һөкүмити хитайға имбаргода чиң турамду-йоқ, дигән суалға җавап издәватқан мәзгилдә елан қилинди.
Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң тәкитлишичә, улар кәлгүси һөкүмәтниң трамп һөкүмити йолға қойған уйғурлар мәсилисидики конкерт тәдбир вә буйруқлирини давамлаштуруши вә кеңәйтишини тәшәббус қилидикән.
Мәзкур комитетниң комисари нури түркәл 24-ноябир зияритимизни қобул қилип мундақ диди: «америка президенти, ташқи ишлар министирлиқи вә дөләт мәҗлисигә мәслиһәт беридиған орган болуш сүпитимиздә трамп һөкүмитиниң хәлқара диний әркинликкә тутқан позитсийәсиниң давам қилишини, болупму уйғур мәсилисигә тутқан конкирет тәдбирлирини, буйруқлирини әмәлдин қалдурмаслиққа, буниң ичидики әң муһими нишанлиқ имбарго билән хитайниң ирқий қирғинчилиқ сияситигә түрткә болуватқан технологийә җәһәттики имбарго қарарлириниң давам қилиши вә кеңийишини тәшәббус қиливатимиз.»
Униң тәкитлишичә, кәлгүси һөкүмәткә хитайдики мәсилиниң негизи болуватқан карханиларға юмшақ вә қаттиқ деталларни сетишни чәкләш мәслиһәти берилмәктә икән.
Нури туркәл мундақ деди: «бу технологийә ширкәтлириниң хитайдики мәсилиниң негиз болуватқан ширкәтләр билән юмшақ детал, қаттиқ детал җәһәтләрдә охшимиған ғәйри шәкилдә мунасивити бар. Мәсилән, хитайлар имбарго қоюлған шеркәтлирини имбарго тизимликигә қоюп қоюп, башқа исим билән оттуриға чиқириватиду. Бу йәрдә наһайити үнүмсизлик әһвали бар. Буни америкадики ширкәтләр техника җәһәттики юмшақ вә қаттиқ деталларни кесиш арқилиқ хитайларниң қилмишини чәкләш мумкин, дегән мәслиһәтләр бериливатиду.»
Шу мунасвәт билән биз 24-ноябир «нивидия» вә «интел» ширкәтлиригә уларниң хитайға техника сатқанда униң уйғурларни тәқиб қилиш, бастуруш үчүн ишлитидиғанлиқидин хәвәри бар-йоқлиқи вә уларниң һазирқи сода алақисини сорап телефон қилдуқ. «Интел» ширкитидикиләр телефонимизни алмиди, лекин «нивидия» шеркити буниңдин хәвири йоқлиқини билдүрди.
«Нивидия» ниң алақә ишлириға мәсул әмәлдари лиз аршибалдниң радийомизға әвәткән бу һәқтики язма баянатида: «яқ, биз униңдин хәвәрсиз идуқ. Бизниң мәһсулатлиримиз иҗтимаий нуқтидин пайдилиқ ишларға қоллинишни мәқсәд қилған. Биз униң хата ишларға ишлитилишини қобул қилмаймиз,» дейилгән. Мәзкур ширкәтниң тәкитлишичә, нөвәттә улар хитайниң шугуаң ширкити билән болған содисиға мусапә қойған.
Мәзкур ширкәт бу һәқтики соаллимизға җаваб берип, мундақ дегән: «биз америка қанунлириға толуқ әмәл қилимиз. Шугуаң ширкити америка сода министирлиқиниң қара тизимликикигә елинғандин бери бизниң муһим херидаримиз болуштин қалди.» Уларниң тәкитлишичә, улар «омумий мәқсәттики график бир тәрәп қилиш программилириниң ахирқи нуқтида қандақ ишлитилидиғанлиқини назарәт қилалмайдикән.»
Лекин нури түркәлниң тәкитлишичә, нөвәттики бу әһвал йеңи һадисә болуп, униңға һазирқи мәвҗут қанун вә мәмурий тәдбирләр йетишәмәй қалған. У мундақ деди: «америка капиталистик базар иқтисади болғанлиқи үчүн ширкәтләргә буйруқ бериш һоқуқи болмайду. Униң бундақ принсипи йоқ. Пәқәт ширкәтләргә тәвсийәдә болиду. Лекин мәвҗут қанунлар сиз оттуриға қойған мәсилиләрни һәл қилишниң асасини тәминлийәлмәйватиду. Чунки, дуч келиватқан мәсилә мисли көрүлуп бақмиған, инсанийәт һазир болмиған мәсилә болғанлиқи үчүн, мәвҗут қанун вә мәмурий тәдбирләр йетишмәйватиду.»
Шугуаң ширкити «үрүмчи булут һесаплаш мәркизи» ни қуруп чиққан хитай юқири техника карханиси болуп, у 2019-йили 6-айда америка сода министирлиқиниң қарар тизимликигә киргүзүлгән. Америка сода министирлиқиниң бу һәқтики уқтурушида, бу ширкәтниң америка дөләт бихәтәрлик вә ташқи сиясәт мәнпәәтигә хәвп йәткүзгәнлики тәкитләнгән. Лекин «ню-йорк вақти гезити» ниң билдүрүшичә, шугуаң ширкити трамп һөкүмитиниң қара тизимликигә киргүзүлгән болсиму, лекин йеқинқи 12 ай мабәйнидә уйғур елидики бәзи йәрлик сақчи органлири «интел» ниң төвән дәриҗилик өзәклиридә иҗра қилинидиған рәсмийәт вә назарәт програмилирини давамлиқ сетивалған икән.
Хәвәрдә бу мәзгил ичидә уйғур елиниң гучуң вә қарашәһәр наһийәлиридики сақчи органлириниң, бу йил 4-айда қизилсу областлиқ сақчи идарисиниң төвән дәриҗилик «интел» өзәклиридә иҗра қилинидиған бу хил программиларни сетивалғанлиқи илгири сүрүлгән.
